Ideologie is gevaarlijk mensenwerk

Men neme een maatschappelijk probleem. Honger, armoede, onderdrukking, opwarming van de aarde, u kent ze wel. Iemand met ideeën en een zekere geldingsdrang laat vervolgens van zich horen. Op de kansel, in de krant, op kleitabletten of perkamentrollen. Enkele faciliterende middelen zijn meegenomen. Een gunstige tijdgeest, morrend volk, erkenning van reis-, of vakgenoten die met deze ideeën aan de haal gaan. We gaan van nu af aan alles anders, beter aanpakken!

Veel (afsplitsingen van) ideologieën of religies beginnen hun prille bestaan op deze manier. Daarbij moet opgemerkt worden dat het oorspronkelijke gedachtegoed van kamergeleerde of godsdienstfanaat - ingebed in de problemen van die tijd - vaak aanmerkelijk gedetailleerder, genuanceerder en complexer is dan de versie die door de massa wordt geadopteerd. Boekenplanken vol wijsgeren worden handzaam gereduceerd tot kreten als "vrijheid van meningsuiting", "Jezus leeft" of "vrijheid, gelijkheid, broederschap".

Uiteraard gaat bij die overgang van rijke theorie naar gebruik in de praktijk veel inhoud verloren. Er zou weinig van beleid terecht zou komen als iedereen zich tot in detail in die ideologieën zou verdiepen. Gelukkig hebben we partij-ideologen, imams, rabbi's en pastoors die een soort brug kunnen slaan tussen de rijke bron en het alledaagse leven.

Toch blijkt er onderweg regelmatig iets mis te gaan, vaak met dramatische gevolgen. De geschiedenis kent daar veel voorbeelden van, zoals de Spaanse inquisitie en het Stalinistische regime. Ook de recente kredietcrisis is een voorbeeld waarbij een ideologie (het liberalisme, vertaald naar de vrije markteconomie) is doorgeslagen.

In blind vertrouwen op onze ideologie geven we blijkbaar bij herhaling teveel regie uit handen. Exemplarisch zijn de recente ondervragingen van topbankiers en economen over de kredietcrisis. Dit zijn de bruggenbouwers tussen theorie/ideologie en praktijk van de huidige financiële wereld. Op grond van hun kennis van zaken hebben we ze zelf hun autoriteit verleend. Die macht blijkt gevaarlijk te zijn.

We moeten niet vergeten dat ook ideologen mensen zijn. Macht maakt blind. Zodra iemand zichzelf gaat zien als profeet en zijn afkomst vergeet gebeuren er rare dingen. Onze bruggenbouwer verliest het contact met zowel de bron (de oorspronkelijke ideologie, religie) als met de praktijk. Hij vertrouwt op zijn kennis van zaken, krijgt geen tegenspraak, en vergeet zijn ideeën te toetsen aan de bron en aan de veranderende maatschappij. Zonder het zelf te beseffen volgen we een kapitein die blind vaart op zijn haperend kompas.

Het is daarom van groot belang om macht en autoriteit ontleend aan kennis van zaken kritisch te blijven beoordelen. In de Nederlandse politiek is dat al vrij gebruikelijk. Gelukkig kennen we een meer-partijen stelsel, en ook binnen de meeste politieke partijen wordt goed geluisterd naar kritiek uit eigen geledingen. Binnen veel religies, maar ook binnen het bedrijfsleven schort het daar nog wel eens aan. Ik pleit ervoor om ook daar ruimte te maken voor twijfel, een gezond wantrouwen en plaats voor dissidente geluiden.

Einde gesprek

Het lijkt nog zo kort geleden. Je kwam op school en wist dat een groot deel van de klas ook had gekeken naar "Dit is Adriaan van Dis", "Een uur Ischa" of "Van Kooten en De Bie" (later "Keek op de week"), of die conference van Freek de Jonge. Dat was soms keihard lachen, maar je werd ook diep verontwaardigd of oprecht beschaamd, soms zelfs geschokt. En daar werd lang over nagepraat. Zoiets als wegzappen bestond nog niet.

Afgelopen donderdag meldde Jan Benjamin in het NRC dat surseance van betaling is aangevraagd voor "Het Gesprek". Geen groot sociaal drama, zo wordt het gemeld, slechts enkele vaste medewerkers zullen worden ontslagen. Het was misschien wat naïef te veronderstellen dat je een tv-zender in de lucht kunt houden met louter interviews, zo wordt nu gesteld door de initiatiefnemers.

Zover is het inmiddels dus gekomen. Van twee zenders naar een pakket van ruim 50 zenders. Films, spelletjes, sport, muziek, voor ieder wat wils, zapt u maar. Schokkende beelden zien we liever niet, hoewel het ons eigenlijk niet meer zoveel doet. Praatprogramma's mogen heus ook wel zo af en toe, mits niet langer dan zo'n 10 minuten per gast, en dan liefst wel met een leuk koppie.

Soms verlang ik erg terug naar die twee zenders van toen.